Van Golu Baligi Nasil Kurtarildi?

> Van Golu Baligi Nasil Kurtarildi? Van Golu’nun sodali-tuzlu sularinda yasayan tek balik olan Inci kefali, soyu tuketilmeye yuz tutmusken, Van Yuzuncu Yil Univeristesi arastirmacilari tarafindan yillarca surdurulen buyuk bir caba sonucu kurtarildi ve surdurulebilir bir balikcilik programi ve projesi hayata gecirildi. Van Golu 3712 km2 yuzey alani ile ulkemizin en buyuk golu olmasinin disinda, dunyanin en buyuk soda golu olma ozelligini tasiyor. Bu ozel ekosistemde 36 tur zooplankton, 103 tur fitoplankton ile birlikte tek bir tur balik yasamaktadir: Inci kefali. Inci kefali sazangiller familyasindan Van Golu’nun sodali-tuzlu sularinda yasamaya alismis tek endemik balik turudur (Sekil 1). Dunyada Van Golu Havzasi’nin disinda bulunmayan bu tur, yasamini golde surdurur. Ancak golun sodali sulari yumurtlamasina uygun olmadigi icin ilkbahar aylarinda suruler halinde akarsulara goc eder ve yumurtlamasini tamamladiktan sonra tekrar gole doner. Bu ureme gocu esnasinda akarsularin uzerindeki dogal veya yapay engelleri somon/salmon baliklarina benzer sekilde atlayarak asmaya calisir. Van Golu balikciligi bu tek turun yani inci kefalinin avlanmasindan ibarettir (Sekil 2). 1993G1997 yillari arasinda yuruttugum calismalarla golde ne kadar balik yasadigi, her yil ne kadar avlanildigi, avcilikta kullanilan av araclarinin teknik ozellikleri ve karaya cikarilan baliklarin yaslari, boylari, agirliklari vb biyolojik ozellikleri, mevcut avcilik duzeninin inci kefali populasyonunu nasil etkiledigi gibi bilgiler ortaya cikti. Yanlis avlama Bu sonuclara gore inci kefali yanlis avlanmakta ve inci kefali balikciligi yanlis yonetilmekteydi. Avciligin buyuk bir kismi baligin ureme gocu yaptigi Mayis-Haziran aylarinda yapiliyordu. Yilda 15 000 ton avlanan inci kefalinin sadece %10’u ureme donemi disinda, yasal yollardan yapiliyordu (Sekil 3). Hamsi avi bitince Karadeniz’den tirlara yuklenen tekneler, ureme sezonunda Van Golu’ne geliyor, hamsiyi yok etme sinirina getirdikleri aglarla ureme gocu yapan inci kefallari avlaniyordu. Bu yanlis ve asiri avcilik yuzunden baligin boyu kuculmus, yasal yollardan avcilik yapmaya calisan birkac balikcinin av verimleri iyice dusmustu. Yani inci kefalinin korunmasi icin yeni bir yaklasim ve uygulama modeli zorunluydu. Yeni model Bu yuzden surdurulebilir bir balikcilik icin nasil bir yonetim modelinin uygulanmasi gerektigi belirlendi. Balikcinin istegine gore ayarlanan ureme gocu esnasinda konulan -adi var kendi yok av yasaginin- baslangic tarihinin, 25 Mayis’tan 15 Nisan’a cekilmesi icin calisma baslatildi. Ancak konunun dogrudan muhataplari ilk etapta bu yeni modele sicak bakmadilar. Boyle bir ihtiyacin varligini kabul etmekle birlikte, asirlardir olusmus bir yanlis duzenin degisemeyecegini soyleyerek uygulama icinde yer almadilar. Bu yuzden gelistirdigim modelin uygulanmasini saglamak icin cevreye duyarli Sivil Toplum Kuruluslari (STK) ile irtibat kurmayi dusundum. Bir vesile ile Van’a gelmis olan Asaf ve Sahika Ertan ile 1997 yilinda tanistim ve onlarin vesilesiyle bircok STK yaptigim calismaya ilgi duymaya basladi. Surdurulebilir inci kefali balikcilik yonetim modelini uygulamak icin birlikte calismaya basladik. Ilgili bakanliklar ve onlarin yerel teskilatlari ile inci kefalinin korunmasi icin defalarca gorusmeler yaptik. Kisisel cabayi asan bu calismalar ogrenciler tarafindan da dikkatle izleniyordu. 2000 yilinda bir grup ogrencinin "Biz ne yapabiliriz?" sorusundan hareketle Ziraat Fakultesi bunyesinde ogrencilerden olusan bir grup kurduk ve adini "Gonullu Inci Grubu-GIG" koyduk. Gonullu Inci Grubu Bu grup da bizim calismalarimiza katilmaya basladi. Boylece aslinda ilk yerel sivil girisim ortaya cikmis oldu. Gol cevresindeki balikci koyleri, jandarma karakollari, kaymakamliklar, belediyeler hatta adliyeler defalarca ziyaret edildi. Her ziyaret edilen yerde inci kefalinin korunmasi icin yapilmasi gerekenler anlatildi. Yoneltilen sorular ve verilen cevaplar ciddi bir dokuman haline geldi. Daha sonra 2000 yilinda bu sorular ve cevaplarini iceren dokuman "Inci Kefali, Bilgiler ve Mevzuat 2000" adiyla basildi. 2001 yilinda ise CEKUL VAKFI bunyesinde inci kefali ve balikcilik yonetimi ile ilgili bilimsel birikimlerin bulundugu ilk kez tumuyle inci kefali bilgilerini iceren "Van Golu Inci Kefalinin Stok Miktarinin Tahmini ve Balikcilik Yonetim Esaslarini Belirlenmesi" isimli kitap yayinlandi, tum universite kutuphanelerine ve ilgili diger kurumlara, kisilere gonderildi. Yurutulen etkinlikler Inci kefalinin korunarak kullanilmasini hedefleyen proje baglaminda balikci koyleri eskiden oldugu gibi ziyaret edilerek her koyde birebir gorusmelerle balikcilara ureme doneminde yapilan avciligin turun devami icin neden bir tehlike olusturdugu, buna karsilik kis balikciligina gecmenin k�rliligi anlatildi. Proje kapsaminda 2 adet balikcilikla ilgili afis, 2 adet suyun dogru kullanimi ile ilgili afis, 4 tip suyun dogru kullanimina iliskin brosur bastirilip dagitildi. Yurutulen calismalar hem ulusal hem de uluslararasi duzeyde buyuk begeni topladi; 2002 yilinda inci kefali projesi UNDP-GEF/SGP tarafindan "En iyi uygulama projesi" secildi (Sekil 4). Golde kullanilmakta olan balikci teknelerinin yapim teknikleri son derece ilkeldir ve guvenlik acisindan buyuk tehdit olusturmaktadir. Bu nedenle Gemi Insaa Muhendisi olan Doc. Dr. Oner Saylan ve Haluk Sismanyazici ile isbirligi yapildi ve kendileri gol sartlarina uygun bir balikci teknesi modeli hazirladi. Yeni hedefler Van Golu Inci Kefali Surdurulebilir Balikcilik Yonetimi Calistayi yapildi (2002) Yerel sorunlarin yerelde halledilmesi ihtiyaci karsisinda, Van’daki gonullulerin gerekse inci kefali dahil baska projelerde de calisan cesitli Van gonullulerinin katilimi sonucu Doga Gozculeri Dernegi-DGD kuruldu. SAGLANAN BASARILAR 2001 yilindan itibaren Su Urunleri Sirkuleri’nde inci kefalinin gercek ureme donemi olan 15 Nisan-30 Haziran arasinda avinin yasaklanmasi kabul edilmistir. Balik aglarinin goz acikliginin 20 mm’den kucuk olamayacagi ve her teknede 5000 m’den daha fazla ag bulunamayacagi hukmu getirilmistir. Kurumlararasi isbirligi saglanmis, guvenlik birimlerinden ozellikle jandarma teskil�ti tarafindan, istisnalar disinda, siki bir denetim mekanizmasi kurulmustur. Raporun hazirlandigi 2006 yilina dek yaklasik 7000 ilkogretim ve lise ogrencisi seminerlere katilmistir. DSI ile yapilan gorusmelerle akarsulardan balik aleyhine su alinmasinin onune gecilmistir. Ayrica ilk kez bir kopru ayaginda baligin akarsuyun yukarilarina cikabilmesi icin balik gecidi yapilmistir; ne var ki bu yapi kopru genisletme calismasi nedeniyle ortadan kalkmis, ancak ileride kopru tamamlandiktan sonra yeniden yapilacagi sozu verilmistir. Ureme donemi balikciligi son derece azalmistir. Kis balikciligi verimli bir hale gelmistir. Kis balikciliginda av verimi 2 kat artmis, baligin ortalama boyu 16.5 cm’den 19.5 cm’ye cikmistir. Goldeki balikci teknelerinin guvenli ve standart yapi tekniklerine uygun insa edilebilmesi icin Van Golu sartlarina uygun bir balikci teknesi modeli hazirlanmistir. Uzun suredir bilinen ve eski donemlerde uygulanan bir gercek, yerel idareciler tarafindan kabul gorur bir hale gelmis ve golun tek elden yonetilmesi siklikla tel�ffuz edilmeye baslanmistir. Bu kapsamda Tatvan’da bir Liman Baskanligi kurulmustur. Baligin katma degerini artirmak ve ileride olusabilecek pazar sorunlarini azaltmak amaciyla Van Ticaret Borsasi ile birlikte inci kefalindan TSE uygun konserve uretilmistir. Geleneksel balik tuzlama yontemine benzer ancak baligin bozulmasini guclestiren bir tuzlama yontemi gelistirilmis ve balikci koylerinde tanitimina baslanmistir. Yapilan calismalarla, balikci koylerinde alternatif gecim kaynagi olarak buyuk ve kucuk bas hayvan yetistiriciligi, ekolojik turizm, balik konserve ve balik tuzlama atolyesi gibi katma deger saglayacak yontemlerin altyapilarinin hazirlanmasina devam edilmektedir. DGD’nin kurulmasinin ardindan inci kefali projesinin devami icin yeniden bir proje hazirlandi ve UNDP-GEF/SGP’ye sunuldu. Calismalarin bu asamasinda yenilenen projede, balikciligi bir ikinci is kolu olarak degerlendiren, ana gecim kaynagi tarim olan vatandaslar icin alternatif gecim kaynaklari modelinin olusturulmasi, alternatif gecim kaynaklari olustururken yore insaninin sosyal, kulturel ve geleneksel yapisinin arastirmalarla ortaya cikarilmasi, inci kefalinin ureme zamaninda yapilan yanlis avciliginin arkasinda sosyolojik nedenlerin bulunup bulunmadiginin belirlenmesi ve yore insaninin baligi yanlis yontemlerle tuzlamasi nedeniyle olusan sakincali beslenme aliskanliginin degistirilmesi hedeflenmistir. Allahin baligi bitmez Yeni balikcilik yonetim modelinin uygulanmasina, bazi balikci koyleri destek verirken bazilari siddetle karsi cikmistir. Zaman icinde yurutulen calismalarla 15 koyden 12’si projeyi desteklemeye baslamis, ancak 3 koy halen yasadisi ureme donemi balikciligini surdurmede israr etmektedir. Bu yuzden projede surdurulebilir balikcilik yonetim modeline karsi cikan ve destekleyen koylerdeki bu davranislarin sosyolojik nedenlerinin olabileceginden yola cikilarak, sosyal-kulturel yapinin belirlenmesi hedeflenmistir. Doc. Dr. Halil Nalcaoglu baskanliginda proje ekibi tarafindan 8 koyde, yetkili kurumlar bilgilendirilerek gerceklestirildi. 59 sorudan olusan bu ankette kisilerin balikcilikla ilgili konumlari, varliklari, balikcilik hakkindaki degerlendirmeleri, kimi balikcilarin ne zarar yaparlarsa yapsinlar Allah’in verdigi baligin asla bitmeyecegine inanmalari gibi balikcilikla ilgili inanclara dayanan fikirleri, basin-yayini takip durumlari, sosyal cevre ile iliskileri, tarimla iliskileri, kendileri icin benimseyebilecekleri muhtemel is kollari, turizmin getirecegi yeni iliskilerin halen yapilmakta olan uygulamalar perspektifinden degerlendirilerek benimsenip benimsenmeyecegi, kendilerine onerilen yeni modelleri hangi yaptirim sekli ile kabul etme egiliminde olduklari gibi hususlarda tespitler yapilmaya calisildi 45 sayfalik rapor Sosyolojik yapiya iliskin anket sonuclari 45 sayfalik bir rapor icinde ozetlenmistir. Burada bu sonuclarin ozetlenmesi her ne kadar mumkun degilse de en basit haliyle soyle denilebilir: Van Ili balikci koyleri Turkiye ic su balikciligi anlaminda en cok ekonomik katma deger ureten yerlesim birimleridir. Uretilen ekonomik deger, kuskusuz, bu koylerde yasayan bireylerin yasam kalitelerine yansimakta ve bu standartlarin gerektirdigi tutumlar yerlesmektedir. Yerlesen tutumlarin degismesi genel olarak kolay gerceklesmeyen bir durum olarak kabul edilir. Ozellikle ekonomik faktorlerle saglamlasmis tutumlarin degistirilmesi cok guctur. Bu baglamda arastirma iki onemli genel sonuc ortaya koymustur. 1. Yasak avcilikla ilgili tutum degisiklikleri, olumsuz tutum takinan koylerde egitim gibi araclarla saglanabilir. Ancak bu yaklasimin uzun vadeli bir yatirim gerektirdigi unutulmamalidir. 2. Alternatif gecim kaynagi arayislarinda ortaya cikan tutumlar dikkate alinmalidir. Burada dikkat cekici olan, hemen hemen tum koylerde "besicilik" konusunda bir istem olmasidir. Her ne kadar ankete katilanlar, turizmi yeterince tercih etmemislerse de bu alternatifin ancak ornek uygulama projeleri ve yatirimlarla ve yine egitim yolu ile yerlestirilebilecegi ortaya cikmaktadir.