Avrupa ve Asya Arasinda Bir Enerji Koprusu: Turkiye

>Yazar: K. Emrah Turna Turkiye, gelismekte olan ulkeler arasinda ust basamaklara oynayan, yasadigi tum krizlere ragmen ekonomisini ayakta tutmayi basarabilen ve bu yuzden de guclu bir devlet yapisina sahip oldugu soylenebilecek ve bolgesindeki jeo-stratejik onemini degisen tum siyasi - ekonomik dengelere ragmen koruyan bir ulke. Gelisen teknoloji ve degisen siyasi degerler sonucunda dunya uzerindeki bircok ulke, jeo-stratejik onemini kaybetti. Turkiye de belirli zamanlarda ve konularda bu onem kaybini yasayan ulkeler arasinda yer aldi. Bu onem kaybina karsin Turkiye, enerji konusunda cok ciddi bir rol ustlenmeye hazir. Enerji’de Degisim Dunyada, ama ozellikle Avrupa piyasasinda dogalgazin onemi gittikce artiyor. Bunun cesitli nedenleri var ama bunlardan en onemlisi, dogalgazin diger tum yakitlara nazaran daha fazla doga dostu olmasi ile birlikte dogalgaz haricindeki bircok enerji kaynaginin rezervlerinin gelecege yonelik kaygilar olusturmasidir. Gelismis ulkeler birer birer nukleer enerjiden faydalanmaktan feragat ediyor. Bunun nedeni nukleer enerjinin tasidigi riskin boyutu. Bu risk kontrol altina alinabiliyor, fakat ortadan kaldirilamiyor. Bu yuzden ozellikle Avrupa’da dogalgazin enerji piyasasindan aldigi pay giderek artiyor. Gelismis ulkelerin disindaki bircok Dogu Avrupa ulkesi de nukleer enerji kullanimindan vazgeciyor. Onlarin gerekceleri ise cok daha carpici. Hali hazirda kullandiklari nukleer cevrim santrallerinin buyuk bir bolumu eski Rus teknolojisi ile yapilmis ve tasidiklari risk, gelismis ulkelerdeki atom santrallerine nazaran cok daha buyuk. Bunun otesinde, bahsi gecen bu risk, maliyetin cok yuksek olmasi ve Dogu Avrupa ulkelerinin bu maliyetleri karsilayamamasi yuzunden kontrol altina alinamiyor. Tum bunlar gelismis ulkelerin ya da gelismekte olan ulkelerin neden atom enerjisini terk ettiklerini gozler onune sererken, dogalgazi tercih etme nedenlerinin de doga dostu bir enerji olmasindan kaynaklandigi goruluyor. Avrupa’da Dogalgaz Avrupa’nin dogalgaz tuketimi 2001 rakamlari ile yaklasik 440 milyon metrekup. Buna karsilik uretimi ise 285 milyon metrekup. Baska bir deyisle Avrupa, tuketiminin 1/3’unu ithal ederken, 2/3’unu kendi kaynaklarindan karsiliyor. Avrupa’daki ulkelerin birkacinin disinda -onemsiz de olsa- dogalgaz uretimi mevcut. Ancak ana ureticiler Ingiltere, Hollanda ve Norvec. Kitadaki dogalgaz uretiminin % 90’indan fazlasini bu ulkeler gerceklestiriyor. Ancak Avrupa enerji piyasasinda dogalgazin orani artarken, uretimde bir artis olmamasi, hatta kitanin su anda elinde bulunan dogalgaz rezervlerinin uzun bir omrunun olmadigi, bunun da otesinde yakin bir gelecekte tukenecegi gercegi, piyasada olusacak arz aciginin nereden karsilanacagi sorusunu gundeme getiriyor. Dogalgaz ithalinin oldukca buyuk bir bolumunu Rusya’dan boru hatlari vasitasi ile karsilayan Avrupa, tek bir ulkeye bagimli olmanin yaratacagi siyasi ve ekonomik sorunlarin farkinda ve farkli alternatiflerin arayisinda. Su an Rus dogalgazinin en iyi alternatifleri Cezayir’den deniz yoluyla ithal edilen LNG (Liquid Natural Gas – Sivilastirilmis Dogal Gaz) ile birlikte Cezayir-Italya ve Cezayir-Ispanya arasindaki dogalgaz boru hatlari olarak goruluyor. Ancak bu boru hatlarinin, Italya ve Ispanya’nin kendi taleplerinden fazlasini karsilamasi pek de mumkun degil. Avrupa’ya Katar, Nijerya ve bunun gibi ulkelerden gelen LNG’nin ileride olusabilecek talep acigini kapatmasi ise zor. Tum bu kaynaklar sonuna kadar kullanildiginda, bir ihtimal, olusabilecek arz acigini kapatabilir; ancak, bunun ne kadar ekonomik ve uygun oldugu tartisilir. Iste tam bu noktada Turkiye’nin muhtemel rolunun onemi ortaya cikiyor. Turkiye’de Dogalgaz Tuketimi ve Ithali Turkiye 1992-2001 yillari arasinda tuketimini yaklasik 3.5 kat artirarak dogalgaz ihrac eden ulkelerin gozunde iyi bir alici oldu. Uzun zamandir Turkiye’de ciddi bir dogalgaz potansiyeli olduguna dair dusunceler ortaya konuluyor. Boyle bir rezerve sahip olunsa bile, bunun ekonomiye kazandirilmasinin maliyeti oldukca fazla olacak. Bu nedenle, Turkiye’nin dogalgazda disa bagimliligi tartisma goturmeyecek bir konu. Basta belirttigim Turkiye’nin jeopolitik onemi, tam bu noktada ortaya cikiyor. Turkiye’nin dogusunda varligi kanitlanmis rezervleri olan ulkeler bulunuyor. Bunlar arasinda buyuk bir rezerv potansiyeli bulunan Iran dogalgazi da tuketim icin bekliyor. ( http://www.botas.gov.tr/dogalgaz/dg_alim_ant.html ) Mevcut Anlasmalar Miktar (Plato) (Milyar m3/yil) Imzalanma Tarihi Sure (Yil) Durumu Rus. Fed. (Bati) 6 14 Subat 1986 25 Devrede Cezayir (LNG) 4 14 Nisan 1988 20 Devrede Nijerya (LNG) 1.2 9 Kasim 1995 22 Devrede Iran 10 8 Agustos 1996 25 Devrede Rus. Fed. (Karadeniz) 16 15 Aralik 1997 25 2002 Rus. Fed. (Bati) 8 18 Subat 1998 23 Devrede Turkmenistan 16 21 Mayis 1999 30 2005 Azerbaycan 6.6 12 Mart 2001 15 2006 Avrupa’nin cesitli nedenlerle dogalgazda Rusya’ya alternatif bir arz kaynagi istegi ve ileride olusmasi olasi arz acigi beklentisi, yasli kitanin enerji piyasasinin gundeminin ortasinda bulunuyor. Bunun yaninda dogalgaz potansiyeli ile anilan Asya ulkelerinin Avrupa piyasasinda olusmasi beklenen yeni talepleri karsilama konusundaki yeterlilikleri, ortaya yeni pazarlar cikartiyor. Turkiye, suphesiz bu pazardaki en buyuk rolu ustlenmeye en yakin aday. Cografi konumunun disinda Turkiye’nin pazardan buyuk bir pay almasini saglayacak baska bir olay da soz konusu. Yukarida da bahsi gectigi gibi, ulke icerisindeki dogalgaz tuketimi, son yillarda buyuk bir artis gosteriyor. Gerek sanayide, gerekse hane kullaniminda dogalgaz tuketimi artiyor. Bircok sehre dagitim sebekeleri kuruluyor. Botas tuketimdeki bu artisi karsilamak uzere yeni yatirimlar yapiyor ve yaptiriyor. Bunlari yaparken de ileriye donuk talep hesaplamalari yapiyor. Botas’in hesaplarina gore onumuzdeki 20 yillik donemde tuketim katlanarak ciddi bir patlama yapacak. Botas’in bu hesaplari cesitli cevrelerden konu hakkinda uzman kisilerce abartili bulunuyor ve bu kisilerin haklilik payi oldukca yuksek gorunuyor. Goruslere gore Botas’in bu hesaplari ve yatirimlari sonucu onumuzdeki yillarda Turkiye’de ciddi bir arz fazlasi olusacak. Take or Pay (Al ya da Ode) antlasmalarina gore, Turkiye almayi taahhut ettigi gazi kullanmasa bile parasini odemek zorunda. Botas’in yaptigi bu onemli hatayi Turkiye acisindan olumlu yone cevirmek yine Botas’in elinde. Sahip oldugu kontratlarin ozel sektore devri sayesinde, bu sektorde ileride olusmasi muhtemel olan arz fazlasini, Avrupa’da olusacak talep fazlasina karsilik arz edebilir. Tabii Botas kendisi de bu arz fazlasini Avrupa piyasasinin talebine sunabilir, fakat ozellestirmenin sektore saglayacagi getiriler -ortaya cikardigi riskler ile birlikte- oldukca buyuk. Avrupa piyasasinda onumuzdeki yillarda ciddi bir arz acigi olusma ihtimali oldukca yuksek. Turkiye cografi konumunu kullanarak, onemli ekonomik cikarlar saglayabilir. Bunun yaninda yapilan hatalar tersine cevrilebilir. Yeter ki oyun liberal ekonominin kurallarina gore akillica oynansin ve olabildigince cabuk ve gec kalinmadan harekete gecilsin. Kaynakca Boru Hatlari ile Petrol Tasima A.S. http://www.botas.gov.tr Enerji Piyasasi Duzenleme Kurumu http://www.epdk.gov.tr International Energy Agency http://www.iea.org Energy Information Administration http://www.eia.doe.gov Bu yazi PiVOLKA'nin basili surumuyle aynidir.