>Magma, ozellikle icerdigi silisyuma gore kategorize ediliyor. Yanardagin magmatik bolmelerinden birindeki basinc, magmatik kalinti (kul ve lavla gazin sekil degistirmesi) uretmezse, tehlikeli patlamalara yol acip cevreye lav sacilmasina neden olabilir. Magma, uzaklasilmasina izin vererek yavasca ilerler.
Cevresindeki topraga ve kayganligina bagli olarak, magma, degisik sekillerde katilasir. Ornegin, halat seklinde olanlar ya da lavin katilasma asamasi sirasinda h�l� eriyen magmanin suruklemesi yuzunden ortaya cikan kivrimlar. Hawaiili'ler bu tip lavlara "pahoehoe" adini vermisler: yani "ustunde aci hissetmeden yuruyebileceginiz" anlaminda. Tam tersi, tasli ve kesici tiptekilere "aa" (kotu anlaminda) deniyor. Bogumcuklar (noduller) ise, suya bagli sogumanin sekilleri buzmesiyle olusuyor.
Hawai'deki bir puskurmeden sonra olusmus bir tur kaya. Su damlaciklari iceren okyanus ruzg�rlari, magmayi hemen sogutmus, deniz suyu ve tuzla renklenmis.
Yanardag inzivaya cekilirse, uzun sure faaliyete gecmemesiyle olusan tutenlerin (fumarola) cevresinden derinlere kadar inen su, daha sonra buhar olarak yukariya dogru yukselir. Bu yolla olusan karbondioksitten baska, tutenlerin agzinda kukurt yiginlari meydana gelir. Kukurt, saridan turuncuya dogru renk degistirerek billurlasir. Kukurtlu buhar, sadece fazla miktarda olustugunda zararli hale gelir.
Italya'daki Eolie, Etna, Vezuv gibi yanardaglardaki krater agizlarinda kukurt nedeniyle kirec tabakalari olusuyor
Lavin cevreye yogun bir sekilde yayilarak etkisini yavas yavas gosteren soguma asamasi sirasinda, ortaya sutun formunda bazalt kutleler cikmis. Mukemmel bir altigen olan bu formda, lav yigini buzulerek 120 derece aci yapacak sekilde kiriliyor. Lava bu sekli veren asamalarin sonuncusunda, magma ile magmayi olusturan elementler kayganlasiyor.
Izlanda'daki Krafla Yanardagi'nin cevresinde sicak su, topragin erimesine neden oluyor. Kukurtlu camur 100 dereceye kadar sicakliga ulasabiliyor. Curuk yumurtaya benzeyen kokusuyla disari cikan gaz, patlayan kabarciklar uretiyor. Benzer olgu, kraterlerin cokmesiyle olusan Campi Flegrei'deki (Italya) Pozzuoli bolgesinde de goruluyor.
Yellowstone'daki bu yanardag havuzunun yesil rengini olusturan etkenler, sadece sicak suda eriyen mineral elementlerle sinirli degil. Dunya henuz genc ve sicakken, jeotermal kaynaklari meydana getiren ve orijinalinden daha degisik haliyle ortaya cikan yosun ve termofil bakterilerin de katkisi bulunuyor. Yellowstone Parki, dunyadaki jeotermal olgularin en buyuk olusumuna ev sahipligi ediyor
Her yil 30 kilometrekup lav kutlesi yeni topraklarin olusumuna yol aciyor. Yanardaglarin tahrip etme ozelliklerinin yaninda, bazen yapici etkileri de goruluyor. Bu olaganustu yapici etkileri, ozellikle puskurmeyle meydana gelen lav kutlelerinde goruluyor: halat benzeri yapilar, kukurtlu freskler, kilise orglarina benzeyen kayaliklar, tuneller, lavdan heykeller... Bununla birlikte, ekilip bicilebilen yeni topraklarin ureticisi de olabiliyor.
Yanardaglar, kitasal tabakalar birbirlerinden ayrildigi zaman ortaya cikiyor. Bazen de, surtunmeden dolayi kara parcalarindan biri digerine baski yaparak, dunyanin soguk ve yasanabilir bolgesi olan litosferin altindaki astenosferin magmasini yukselttiginde olusuyor. Ya da Hawaii Adasi'nin olusumundaki gibi magmatik yukselmelerin yasandigi, gezegenin sicak bolgelerinde ortaya cikiyor.
Bu tip adalar, karalarin yavas hareketleriyle yer degistiriyor. Boylelikle sicak bolgeden en uzakta konumlanani, ayni zamanda en yasli ada oluyor. Hawaii gibi Izlanda da olusumunu, puskurtulen magma sayesinde gelisen yeni topraklara borclu. Benzer sekilde, buyuk cogunlugu deniz altindaki bir kirilmayla cikan lavlar, Amerika kitasini Avrasya'dan, magma denizinde yuzen sallar gibi birbirinden uzaklastiran yeni derinlikler yaratti. Sadece 10 metre genisliginde olan bu kirilma, Pingvellir'de (Izlanda) havadan izlenebilir. Japonya ve Endonezya'yi meydana getiren adalarla Filipinler, Papua Yeni Gine, Yeni Zelanda dusunuldugunde, volkanik patlamalarin, bugun ustunde milyonlarca insanin yasadigi topraklarin olusmasini sagladigi ortaya cikiyor.
Dunya ustunde bulunan en yuksek dagin, gercekte Everest oldugu soylenemez. Bu unvanin asil sahibi, Hawaii'de denizin altinda 4.500 metre derinlikten baslayip, deni-zin yuzeyinden 4.100 metre yukseklige kadar cikan ve denizin altinda 50'ye 100 km'lik bir temele sahip olan Mauna Loa Yanardagi.
Sili, Ekvator ve Meksika'da alti bin metre yukseklige sahip yanardaglar ortaya cikti. 20 Subat 1943'te Meksika'da ortaya cikan Paricatun'da oldugu gibi yukselmeleri hizli gelisti. 14 Kasim 1963 yilinda Atlantik'te Izlanda'nin karsisinda ortaya cikan ve bugun sadece bilim adamlarina acik olan Surtsey Adasi'ndaki gibi, yanardaglar bitki ve hayvanlarin yasam kosullarinin incelenebilecegi bakir topraklar meydana getiriyorlar. Diger taraftan lav kayalarinin hayali de bazen insanlari sasirtiyor. Sicilya Kanali'nda 1831'de ortaya cikip sadece alti ay gorunup yok olan Ferdinandea Adasi orneginde oldugu gibi.
|
0 yorum:
Yorum Gönder