>
Fosil yakitlara duskunlugu nedeniyle insanoglu, atmosfere karbon dioksit yukleyip duruyor. Neyse ki, ormanlar ve okyanuslar bu karbon dioksiti topluyor. Peki, gezegenimizde karbonun geri donusumunu saglayan karmasik sistem islemez hale gelirse ne olacak?
Rakamlar, 21. yuzyilin basi icin beklenmedik oranda dusuk: Milyonda 360 birim, yani kuresel ortalamadan on birim az. Bu, agaclarin isi. Gunesin keyfini surerken, karbon dioksit soluyor ve bunu yaprak, dal ve govdeye donusturuyorlar.
Cam, mese ve akcaagaclarla kapli bu kucuk arazi, bir yandan gelisimini surdururken diger yandan da insanligin neden oldugu kuresel degisimin etkilerini kucuk bir oranda ve kismen de olsa tersine ceviriyor. Arabanizi calistirin, bir lamba yakin, termostati ayarlayin –yaptiginiz neredeyse hemen her seyle atmosfere karbon dioksit ekliyorsunuz.
Endustri dunyasina guc kazandiran komur, petrol ve dogalgaz bitkilerin yuz milyonlarca yil once soludugu karbonu iceriyor –gunumuzde bacalar ve egzoz borularindan cikan bu karbon, azgelismis ulkelerde tarim alani acmak icin yakilan ormanlardan aciga cikan karbon gaziyla birleserek atmosfere geri donuyor. Karbon dioksit, atmosferin isi tutma yetisini artiran ve insan faaliyetlerinden kaynaklanan gazlar listesinde ilk sirada. (Buyukbas hayvanlar, pirinc tarlalari ve dolgu alanlarindan aciga cikan metan gazi ile bazi buzdolaplari ve sogutuculardaki kloroflorokarbon ise diger ornekler.) Buzullarin erimesi, baharlarin daha erken baslamasi ve ortalama kuresel sicakligin istikrarli artisi, yaklasan tehlikenin habercilerinden birkaci.
Aslinda durum daha da kotu olmaliydi. Insanoglu atmosfere her yil 6,5 milyar tonu fosil yakitlardan ve 1,5 milyar tonu da ormansizlasmadan kaynaklanmak uzere toplamda yaklasik 8 milyar ton karbon yukluyor. Ancak bu toplamin yarisindan biraz azi –3,2 milyar ton karbon– gezegeni isitmak uzere atmosferde kaliyor. Peki kaybolan karbon nerede? Harvard Universitesi'nden atmosfer bilimci Wofsy, “Dusundugunuzde bu aslinda cok esrarengiz bir olay” diyor. Duruma bakilirsa, Wofsy'nin Harvard Ormani'ndaki arastirma alani, doganin derin derin nefes aldigi ve bizi bizden kurtarmamiza yardimci oldugu tek yer degil. Ormanlar, cayirlik araziler ve okyanuslar da karbon kuyusu gorevi ustleniyor olmali. Tumu, aciga cikardigimiz karbon dioksitin yaklasik yarisini alip atmosferde birikimini ve iklim uzerindeki etkilerini yavaslatiyor.
Kim sikayetci olabilir ki? Simdilik hic kimse. Ancak sorun su; uzmanlar ne bu lutfun surekliliginden ne de yerkure isinmaya devam ettikce ormanlarin ve diger ekosistemlerin karbon kuyularindan karbon kaynaklarina donuserek atmosfere emdiklerinden daha cok karbon salmaya baslayip baslamayacagindan –bu lutfun bir lanete donusup donusmeyeceginden– emin olabiliyor. Bu kuskular, kayip karbonun izindeki arastirmacilari ormanlar ve otlaklara, tundralar ve denizlere yoneltiyor.
Ufalanan Tepeler
Ruzg�r ve yagmur Karayip adalarindan Guadelup'taki Grande-Terre kirectasi tepelerini yavas yavas kemiriyor; kayalardan koparak suya karisan karbon zamanla karbon dioksite donusuyor ve yeniden havaya gidiyor. Karalara oranla okyanuslar daha buyuk miktarda karbon emiyor ve suda cozunen karbonun onemli bir bolumu sonunda istiridye, tarak ve mercan gibi deniz canlilarinin kabuk yapisina katiliyor. Bu kabuk kalintilari kita sahanliklarinda ve derin okyanuslarin daha sig, daha ilik kesimlerinde birikiyor. Birkac milyon yili bulan bir donem sonunda tortular katilasarak kirectasina donusuyor. Yerkabugundaki oynamalarin kirectasi birikintilerini suyun disina itmesiyle birlikte Grande-Terre gibi yukseltiler olusuyor ve bu yukseltilerdeki karbon bir kez daha ufalanip asinmaya maruz kaliyor.
Curume Sanati
Amazon ormani (Brezilya) zeminindeki yapraklari bir dantel gibi sararak yayilan mantar. Karbon temelli maddenin curuyusune ve yok olusuna ozgu gunluk dramin parcasi olan bir manzara bu. Bakteri ve mantarlar karbon dongusunde onemli rol oynar ve atmosfere yeniden karisan karbon dioksitin buyuk bolumunun aciga cikmasina neden olur. Bakteri ve mantarlar yere dusen yaprak ve odunsu maddelerle beslenirken, bu maddelerin icindeki karbon dioksiti aciga cikarir. Karbon dioksitin havaya yayilmasinin bir baska yolu da bitki ve hayvan solunumudur.
Karbonun En Hasi
Yasamin temeli olan karbon, mikroskobik planktonlardan gorkemli kambur balinalara (yukarida) kadar her organizmada bulunur; Newfoundland aciklarindaki soguk Atlantik sularinda karbon dongusunun islerlik kazanmasinda her iki canli turu de onemli rol oynar. Ilkbaharda suyun yuzeyine ususen fitoplanktonlar, fotosentez yoluyla atmosferden cok buyuk miktarda karbon dioksit emer. Ardindan bu ufacik su bitkileri, Newfoundland kiyilarindaki sularda yumurta doken kapelin adli kucuk balik gibi canlilar icin okyanus besin zincirinin baslangicini olusturur. Balinalar bu baliklarla beslenir. Olen bir balinanin lesi dagilip ayristiginda, aciga cikan kalan karbon yeniden karbon dongusune katilir.
Karbondioksit Iceri, Oksijen Disari
Porto Riko yagmur ormanlarinin bu gur kesiminde her bitki, gece gunduz demeden atmosfer ve topraktan karbon dioksit alir. Yasamin en temel unsuru karbonu aldiklari kaynaklar bunlardir. Can alici biyolojik karbon dongusu fotosenteze, yani bitkilerin karbon dioksiti ve suyu doku yaratmak icin gerekli karbon temelli karbonhidratlara donusturmek uzere gunes enerjisini kullanmalarini saglayan surece baglidir. Bu kimyasal tepkimede oksijen aciga cikar ve boylece hayvanlarin solumasi icin atmosfere birakilir. Bitkiler cogu kez onlarca yili bulan bir sure boyunca karbonu dokularinda hapsetmekle, karbon dongusunun dengesinin saglanmasina katkida bulunur.
Yangina Korukle Gitmek
Karbonun atmosfere donusunu saglayan sureclerden hicbiri yanma kadar carpici degildir. Ister odun komuru uretmek uzere kutukler atese verilsin (yukarida), isterse de bir enerji jeneratorunu calistirmak uzere komurler tutusturulsun, yanmanin getirdigi sonuc degismez. Insanlar binlerce yildan beri agaclari kesip yaktilar; ama sanayi devrimi oncesi toplumlar asla atmosfere kuresel karbon dongusunu bozacak olcude karbon dioksit katmadilar. Dongunun dengesinin bozulmasi tehlikesini doguran sey daha cok yakin donemde komur, petrol ve dogal gazin, yani tarihoncesi karbon yataklarinin kullanilmasidir. Sanayilesmis toplumlarin 250 yil once ortaya cikmasindan bu yana fosil yakit kullanimindan aciga cikan karbon dioksitin yarisi son 30 yilin eseridir. Atmosfere yuklenen karbon dioksit molekullerinin isiyi hapsedebilme ozelligi dogal sera etkisini guclendirir ve bunun sonucunda atmosferin yansittigi isinin yeryuzune donmesi sicakligi yukseltir. Dunya enerji konusunda komur, petrol ve gaza bagimliligini azaltmadigi surece, cogu bilim insanina gore dunya iklimi degismeye devam edecek; boylece deniz seviyeleri yukselecek; sel ve kurakliklar daha da asiri boyutlara varacak. Karbon dongusunun nasil isledigini ogrenmenin kamusal bir gorev haline gelmesinin nedeni iste budur.
Bunu Biliyor muydunuz?
Beton sadece dunyada en yaygin kullanilan yapi malzemesi degil, ayni zamanda insan yapimi kati malzemelerden en bol bulunanidir. Yeryuzunde her yil kisi basina yaklasik iki ton beton uretiliyor. Betonun ana bilesenlerinden biri, agrega olarak bilinen ufak tas parcalarini birbirine baglayan cimentodur. Cimento uretiminin yan urunlerinden biri ise bir sera gazi olan karbon dioksittir. Her gecen yil cimento uretimindeki artisla birlikte ortaya cikan karbon dioksit miktari da artiyor. Dunyada yillik cimento uretimi yaklasik 1,8 milyar tonu buluyor. (Cin 700 milyon tonu askin uretimle basi cekiyor.) Bunun sonucunda 1,5 milyar tona yakin karbon dioksit atmosfere yukleniyor. Sirketler artik cevre dostu cimentolar uretmek icin arastirma gelistirme calismalari yapiyor. Karbon temelli hammaddelerin daha az kullanilmasi ve uretimde yakit ile isitmayi gerektiren teknolojilere daha az basvurulmasiyla yeni urunlerin daha az karbon dioksit aciga cikaracagi dusunuluyor. |
0 yorum:
Yorum Gönder